(Uit: De notadokter is gek, bundel columns over ambtelijke taal, juni 2004)

Eufemismen zijn woorden, vaste uitdrukkingen of losse woordgroepen die verwijzen naar een taboe, zo begint Riemer Reinsma zijn alleraardigste boekje Eufemismen, de knaldempers van de taal. Ze verhullen of verzwijgen iets. Het Amerikaanse ministerie van Defensie omschreef de neutronenbom ooit als een stralingversterkend apparaat; dat klinkt minder eng dan een bom.

Verhullend taalgebruik is van alle tijden maar we gebruiken wel steeds weer andere woorden. Iemand met een bijstandsuitkering is nu een bijstandsgerechtigde, met de nadruk op het recht. Maar in het verleden lag de nadruk op het negatieve: een uitkeringstrekker, hij ‘trok’ van de staat.  En de Turk die in onze kassen of worstfabrieken werkt(e), heet buitenlander, gastarbeider, immigrant, migrant, medelander en nu als voorlopig eindstation allochtoon.

De zorg is een ideale voedingsbodem voor eufemismen. Mensen met beperkte verstandelijke vermogens heetten eerst gekken, daarna geesteszieken, vervolgens geestelijk gehandicapten en nu verstandelijk gehandicapten. Een operatie is minder eng wanneer sprake is van een ingreep.

Ambtelijke nota’s wemelen van de eufemismen. Zeker als het slecht gaat in Nederland. Ambtenaren passen hun woordkeus aan en omzwachtelen pijnlijke maatregelen vaak. Dan is minder geld uitgeven (bezuinigen) ombuigen of een taakstelling. Onbedoeld gebruik van geld in de zorg is een prachtig eufemisme voor misbruik of fraude. Dat is niet altijd erg want zo’n begrip kan zo ingeburgerd raken dat het niets meer verhult. Iedereen weet dan wat ermee bedoeld wordt.

Een eufemisme is wèl hinderlijk wanneer het de lezer op het verkeerde been zet: iets anders suggereert dan er werkelijk aan de hand is. Een ander nadeel  - een voordeel, zeggen sommigen - is dat iedereen er de eigen mening in kan lezen. Dat lijkt handig wanneer je er onder elkaar niet bent uitgekomen. De burger heeft echter mede vanwege die dubbelzinnigheid of vaagheid vaak weinig vertrouwen meer in de schrijfsels van de overheid. Dat is ook niet wat je wilt.

Het kan gelukkig ook anders. Zo komt er een Wet op de Maatschappelijke Ondersteuning die ook een aantal taken van de AWBZ krijgt. Soms raken burgers daarmee verzekerde rechten kwijt. Dat is geen leuke boodschap, erkennen de VWS-bewindslieden ook eerlijk in de brief aan de Tweede Kamer: “Het betekent ook een groter beroep op de eigen draagkracht van de burger en het verdwijnen – op onderdelen – van een aantal verzekerde rechten.” 

Burgers moeten weten wat ze van de overheid kunnen verwachten. Duidelijke taal is wel het minste. De WMO-brief: “Burgers hebben er recht op te weten wat ze van de overheid kunnen verwachten, ook als dat voor de toekomst minder is dan waarop werd gehoopt.” Wanneer bewindslieden dat durven op te schrijven, moeten ambtenaren dat zeker ook kunnen.

* * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * * *

Voorbeelden van eufemismen in taalgebruik ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS):

“Tijdens die behandeling deelde ik mee dat door budgettaire krapte (te weinig geld) het helaas niet mogelijk bleek…”

“Maatregelen om de uitvoering te versterken (verbeteren)…”

“Hierbij staat de budgettaire neutraliteit voorop (dit mag geen extra geld kosten).”

“Ingrepen in de aanspraken (het verminderen van de aanspraken)…”

“… het verschaffen van meer handelingsopties aan ouders (meer keuzes voor ouders)…”

“… sprake is van een tekortsituatie op de arbeidsmarkt (er te weinig werknemers zijn).”    

“Mijn eerste prioriteit is de aanwending van financiële middelen ten gunste van het volume van de zorg (Ik wil eerst geld besteden aan meer zorg).”

“De … inkomensstijging … is in dat licht niet opportuun (zie ik niets in; wijs ik af).”

“In de meeste Europese landen wordt een minder restrictief beleid gevoerd (zijn minder streng).”

“Indien de bereidheid daartoe onvoldoende aanwezig is (als men dit onvoldoende wil/doet)…”

“De campagnes zijn op een laag pitje gezet omdat financiering ontbrak (er was geen geld).”

 “…is gebleken dat actualisering noodzakelijk is (moeten we aanpassen aan de huidige omstandigheden).”

“Afstemming (beter samenwerken) …ligt daarbij in het verschiet.”

“Het formuleren van een tijdpad voor wachttijdreductie (kortere wachttijden) kan dus ook alleen in overleg met ….”

“Het restant van de meeruitgaven hangt samen met een onderschrijding in 2001 vanwege het niet tijdig declareren van ANW-diensten (we geven nu deels meer geld uit omdat we in 2001 geld overhielden doordat ANW-diensten te laat zijn gedeclareerd).”